الرساله یا پیامبر فیلمی از مصطفی عقاد کارگردان سوریه ای است که در مورد زندگی محمد (ص) پیامبر اسلام می باشد. در هالیوود فیلمهایی با تم مذهبی در مورد موسی پیامبر بنی اسرائیل و عیسی مسیح در سالهای متمادی به تصویر کشیده شده و در این بین فقط جای خالی اثری در مورد پیغمبر مسلمانان خالی بود. از ده فرمان سیسیل بی دومیل گرفته که در دو ورژن در سالهای ۱۹۲۳ و ۱۹۵۷ که در مورد موسی بود تا عیسی ناصری و کتاب آفرینش اثر جان هیوستن که این آخری از هبوط آدم تا نوح پیامبر و ابراهیم نبی و لوط بود. الرساله زمان بعثت پیامبر اسلام را به تصویر می کشد. زمانی که محمد (ص) در مکه مبعوث شده و شروع به بیعت گرفتن برای دین جدیدش می کند. فیلم در ابتدا پس از نمایش سه پیک اسلام که روانه ی ایران و روم و مصر شده اند، به عقب فلاش بک زده و روزهای نخست بعثت رسول خدا را به تصویر می کشد.
در شاه پیرنگ اثر که به سبک کلاسیک روند روایت خود را تئوریزه کرده و درامش را پله به پله رو به جلو پیش می برد، تک تک پرسناژها و تیپ های فیلم وارد صحنه می شوند. اتمسفر و جاگیری کاراکترها به سبک سینمای کلاسیک در دو قطب خیر و شر تقسیم بندی شده و هر کدام شخصیت مرکزی خود را داراست. از یک سو ابوسفیان نقش آنتاگونیست را بازی کرده و در سوی دیگر پیامبر پروتاگونیست اثر را یدک می کشد. اما کار خارق العاده ی عقاد در فیلم جایی نمود می یابد که او قهرمان اصلی درامش را به دلایل عقیده ای در مذهب اسلام، به تصویر نمی کشد. این کار برای یک فیلم با چنین ساختاری بسیار سخت می باشد چون امکان دارد مخاطب نتواند در طول روایت با نا پیدا بودن پروتاگونیست، ارتباط برقرار نماید، اما به دلیل پیشبرد مستحکم درام و ایجاد اتمسفر قوی مخاطب با مفروض نگاه داشتن کاراکتر محمد (ص)، پیرنگ را پس نمی زند.
ابوسفیان شخصیت مرکزی قطب شر در همان ابتدا بسیار قدرتمند و با نفوذ نشان داده می شود و با به تصویر کشیدن اکت هایش در مسیر هوش و ذکاوتش، مخاطب وی را تا به آخر دنبال می کند. اما در سوی دیگر این پرسناژ حمزه است که نقش مهمی را در طول روایت ایفا می نماید. چون او هم باید از سمتی جای خالی پیامبر را پر کند و از سوی دیگر پرسناژی قهرمان از مهمترین حامی رسول خدا به تصویر بکشد. اکت ها و کنش های حمزه با بازی درخشان آنتونی کوئین در سرتاسر اثر در فرم ایجابی فیلم در می آید و آکسیون ها و سکوت ها و کاریزمای او، قطب خیر را به یک استحکام تنومند تبدیل می کند. در پیرنگ از ابتدا تا به انتها در حول پرسناژهای اصلی، درام تیپ های اثر گذار طویل الرساله را به خوبی شکل داده و یک توازن و قرینه سازی متقارن در میان دو قطب ایجاد کرده، تا جایی که می توان گفت یک رابطه ی دیالیکتیکی علت و معلولی به وجود می آورد. علت در اینجا سوژه ی ملتهب یعنی بشارت محمد (ص) برای مردم بت پرست مکه است و معلول، قهرمانان و ضد قهرمانان سپاه خیر و شر. حال این سیر دراماتیک همچون اسلوب آثار کلاسیک، از سایه افکندن نیروی پراگماتیسمی ضد قهرمانها شروع شده و در نهایت به پیروزی پیامبر و یارانش ختم می شود.
نقد و بررسی فیلم نقطه زابریسکی؛ اثری وسترن کلاسیک
اما در این بین ایراد اصلی ای که می توان به فیلم گرفت، تغییر ناپذیری در ساحت کاراکترها در پرده ی سوم روایت است. همانطور که براساس تاریخ می دانیم، مدت زمان بعثت رسول خدا تا جنگ های بدر و احد حدود ۲۰ سال به طول می انجامد اما در این روند مخاطب تغییری را در سن و میمیک صورت افراد نمی بیند و این امر ضعف اساسی فیلم محسوب می شود.
نکته ی مهم و درخشان الرساله نمایش منظم و منسجم جنگ ها در صحرای کویری عربستان است که با زبان فرم روایت می شود. مهمترین و تاثیرگذارترین سکانس این جنگها، نبرد نخست مسلمانان با کفار است. دوربین در نمایی آی لول و با به تصویر کشیدن جنگ تن به تن، درام را بدون هیجان کاذب به نمایش می گذارد و عقاد در اینجا برای احترام به عقاید مذهب تشیع تصویر حضرت علی (ع) را همچون پیغمبر نشان نمی دهد و فقط نیمی از شمشیر معروف وی یعنی ذولفقار را می بینیم. این سکانس به دلیل نمایش اولین برخورد جدی دو قطب با هم، به حدی مهم بوده که خود شخص مصطفی عقاد ذولفقار را به دست می گیرد. (با نگاهی به تصاویر پشت صحنه) اما شاید این ناپیدایی علی بن ابی طالب در این سکانس برای مخاطب جهانی سئوال به وجود آورد که چرا فیلمساز او را نشان نمی دهد اما با این وجود عقاد به این مفروض انگاری ساحت کاراکترش وفادار مانده و مهمترین صحابه ی پیامبر را در قدرتی پنهان به نمایش می گذارد.
الرساله در میان آثار فاخر با تم مذهبی – تاریخی یک اثر شکوهمند به حساب می آید که به دور از شعار و سانتی مانتالیسم، قصه اش را در مدت زمان سه ساعت روایت می کند. با اینکه در پس تفکر فیلمساز یک ایدئولوژی مذهبی خوابیده است اما فیلم به ورطه ی شعاری شدن و تصنعی بودن نمی غلتد، بلکه با زبان فرم یک محتوای درست دینی خلق نموده و در ذهن ما یک نوستالژی ساختارمند را می آفریند. مصطفی عقاد با فیلم بعدی اش شیر صحرا (عمر مختار) ثابت کرد که الرساله یک اتفاق ناگهانی نبوده و در آن فیلم هم آنتونی کوئین همچون اینجا، یک پرسناژ مذهبی قدرتمند دیگری را خلق می کند. کوئین با آفریدن پرسناژ حمزه و با بازی درخشان و ماندگار خود کاری کرد که تا همیشه اگر اسمی از عموی پیامبر برده شود ما ناخودآگاه در ذهنمان تصویر او را مجسم می کنیم.
کارگردان: مصطفی عقاد
نظر شما چیست؟