فریتز لانگ یکی از اصلی ترین فیلمسازان جنبش اکسپرسیونیسم آلمان و یکی از نخستین سینماگران هنرمند تاریخ، همیشه با ساخت آثاری بحث برانگیز، فیلمهایی جاودان را به ثبت رسانده است. “متروپلیس”، “مرگ خسته”، “وصیتنامه دکتر مابوزه” و غیره……. “ام” یکی از شاخص ترین و تکامل یافته ترین آثار لانگ در کارنامه ی کاری اش به حساب می آید تا جایی که اکثریت منتقدان عقیده دارند این فیلم بهترین اثر این فیلمساز آلمانی است.
“ام” با ساختار و نوع پیرنگش در ژانر جنایی نقد و – معمایی طبقه بندی می شوند. اثری نیمه پلیسی که به یک قاتل زنجیره ای =نقد و بررسی فیلم ام – M Movieکودکان می پردازد. قاتل به دلیل مشکلات روحی و روانی در شهری کوچک، همچون یک شکارچی مخوف به کمین دختربچه های معصوم می نشیند و پس از هر قتل برای اداره ی پلیس نامه های تهدیدآمیز ارسال می کند. با ادامه ی این سیر، انفعال پلیس در دستگیری وی، اتحادیه های بازاری در کنار دزدها و گداهای شهر تصمیم می گیرند خود در سطح شهر بسیج شده و این جانی مخوف را دستگیر نمایند. در اولین پلان فیلم، شاهد بازی چند کودک در حیاط خانه هستیم که به صورت کنایه وار یکی از بچه ها شعری را می خواند که در مورد شکار کودکان توسط قاتل هیولایی است و هر کس پس از شمارش به انتهای شعر برسد باید بازی را ترک نماید. در همینجا مادر یکی از بچه ها از طبقه ی بالا بر روی تراس با شنیدن این شعر به آنها اعتراض کرده و سپس دوربین به نمای داخلی انتقال میابد. بلافاصله دیالوگ زن مزبور را با یکی دیگر از مادرها می شنویم. او از این موضوع اعتراض دارد که بچه ها نباید از آن قاتل وحشتناک حرف بزنند. با اینکه با شنیدن صدایشان مطمئن می شویم در خانه حضور دارند. در همین دو پلان، لانگ مسئله و سوژه ی فیلم را طرح می نماید. به بیانی مخاطب وارد فضای اثر شده و نخستین تلنگر به او زده می شود که داستان قاتل و بچه ها چیست؟ سپس با طرح مسئله ی ابتدایی و ورود کردن مخاطب به کلید مرکزی مضمون، فیلمساز برای اینکه درام از پا نیافتد، سریعا موتیف آشناپنداری را در سکانس بعدی می سازد. دختربچه ای در پیاده رو در حال قدم زدن دیده می شود. او پس از گذراندن مسیری کوتاه و بازی کردن با توپ و بخصوص ارتعاش صدای برخوردهایش به زمین، توپ را به ستون اصلی پیاده رو در چهارراه می زند. در اینجا بوسیله ی توپ به عنوان المانی کوچک که در فرم به آن “المان های خرد” می گویند، اولین نشانه گذاری درام رخ می دهد. این المان خرد به اعلامیه ای بزرگ برخورد کرده و در پس برخورد توپ، دوربین بر روی آن زوم کرده تا مخاطب متن را بخواند. بر روی اعلامیه از قاتلی گفته اند که بچه ها را به دلیل نامفهومی شکار می کند و هنوز پلیس وی را نیافته است. لذا برای دستگیری او مبلغی هنگفت به عنوان جایزه توسط اداره ی پلیس در نظر گرفته شده است. در این نمای اینسرت ناگهان سایه ی مردی کلاه شاپو بسر بر روی اعلامیه می افتد و با دختربچه صحبت می کند. با این توازی نشانه و تقارن سازی سه موتیف اجرایی اعم از: موتیف افشاگر= اعلامیه، موتیف ایجابی= دختربچه (که در سکانس قبلی آن را دیده ایم) و موتیف ظهور سوژه ی مرکزی بوسیله ی نشانه گذاری= سایه ی مرد، طرفیم و در همین پلان آشناپنداری پیرنگ تماتیک اثر برای مخاطب اینهمانگویی می شود. یعنی افشای موضوع قتلها، حضور یک طعمه و به مثابه ی آن حضور قاتل به صورت شماتیک. این دقیقا کاری است که لانگ با فرم، درام می سازد و مضمونش را به محتوا در میاورد.
لانگ در “ام” با زبان عمیق فرمیک و نقطه نظر بیانی در عمق نگاه بصری با مخاطبش صحبت می کند. پارامتر فرم در ساختار فیلم مهمترین جنبه ی روایی اثر بوده و اساسا با این مولفه ما به محتوا و سوژه ی اصلی می رسیم. در اینجا فیلمساز با اجزای روایی و ارائه ی موتیف های فرمیک، ساحت ابژکتیو اثرش را شکل می دهد. در این بین استفاده از المان های اکسپرسیونیستی توسط لانگ برای بازآشنایی اتمسفر استدیویی اش بسیار حائز اهمیت است. موتیف ها با درآمیختن در این المان های سبکی همچون وجود سایه ها، کنتراست و آنتی کنتراست نورها در صحنه های گریز از مرکز و ارائه ی میزانسنی منظم، ساحت فرم را غنا می بخشند. به دلیل چنین رابطه هایی چگالی جنایی اثر بسیار تاثیر گذار واقع می شود. اکت های پرسناژها و رابطه های خطی شان با هم، نقطه نظر درام را در فرم به لایه ی ابژکتیو رسانده و بسترسازی تماتیک برای مخاطب هموار می شود.
در اواسط فیلم با یک سکانس درخشان طرفیم. گداها و دزدها در زیرزمینی کنار هم جمع اند تا برای پیدا کردن قاتل برنامه ریزی نمایند. دوربین در نمایی نقطه نظر به عنوان یک ناظر وارد زیرزمین می شود. بدون اینکه کاتی صورت بگیرد دوربین با حرکتی عجیب میان افراد رفته و در یک پلان لانگ تیک به انتهای دیوار رسیده و سپس به سمت بالا تیلت می کند و به طور شگفت انگیزی از داخل پنجره ی بسته عبور می کند تا اینکه در نهایت چندنفر دور میز را نشان میدهد و در نهایت پلان کات می خورد. فریتز لانگ دقیقا ۸۷ سال پیش چنین پلان اعجاب انگیزی را به ثبت می رساند. نمایی لانگ تیک که با حرکت مارپیچی دوربین آنهم بدون کات همراه بوده و به طور عجیبی از داخل شیشه ی پنجره عبور می کند. در اینجا لانگ درست ۱۰ سال قبل از ارسون ولز پلانی برداشت بلند را به ثبت می رساند. با اینکه در تاریخ گفته می شود ولز در “همشهری کین” برای نخستین بار این کار را در سینما کرده است.
پس از دستگیری قاتل توسط توده ی عادی مردم شاهد یک دادگاه کافکایی هستیم. در پایان با گره افکنی روایت، با آشناپنداری و دگرگون سازی پرسناژ اصلی مواجه می شویم و به شکل دراماتیکی شخصیت قاتل از موضع آنتی پاتیک به سمپات شدن برای مخاطب می رسد. این سیر را فیلمساز در پرده ی دوم پیرنگ، جایی که او در یک شرکت گرفتار شده است استارت می زند. نماهایی کلوزآپ و بدون سایه از پرسناژ با تصویری از تشویشش، ساحت وی را در فرم برایمان به “موتیف دگرگون ساز” تبدیل می کند. در پایان اثر جایگاه دوربین با تغییر موضع، نظرگاهش به سمت مردم عادی رفته و آنها را همچون قاتل بی رحم نشان می دهد. موقعیت شناسی و موقعیت سازی لانگ در دو بخش روایی پیرنگ، عمل خارق العاده ی فرمیک اوست.
در کلام آخر می توان به این شکل نتیجه گیری کرد که “ام” یک اثر شاخص و همچنان پیشرو در ژانر جنایی – معمایی است. فیلمی که با ساخت فضا و چگالی درام محور سبکی اش، یکی از گونه های اعجاب انگیز فرمیک را در تاریخ به ثبت می رساند.
نام: (۱۹۳۱)
کارگردان: فریتز لانگ
امتیاز: ۱۰ / ۱۰
نظر شما چیست؟